Przy drodze Olsztyn-Kusięta znajduje się pomnik z napisem u podstawy –„Bohaterom walk o wolność Ojczyzny, pomordowanym w latach 1939-1945”. Chodnik od obelisku prowadzi w głąb lasu, aż do cmentarnej bramy wejściowej z napisem: „Cmentarz ofiar II wojny światowej”. Za bramą rozlega się cmentarna przestrzeń – świadectwo masowych straceń dokonanych na ludności polskiej przez hitlerowskich okupantów.

Przy alejce, która była ostatnią drogą skazanych, stoi pomnik przedstawiający scenę pożegnania ludzi idących na śmierć. W głębi cmentarza, na wzniesieniu znajduje się monument z napisem "Naród nigdy o Nich nie zapomni".

W 18 zbiorowych mogiłach spoczywa tu 1968 ofiar hitlerowskiego terroru. Są to głownie Polacy, przywożeni samochodami z Częstochowy i Radomska z więzień i z akcji pacyfikacyjnych. W latach 1942-1943 przywożono tu także półżywych radzieckich żołnierzy z lagrów w Częstochowie i dobijano ich z broni palnej strzałem w tył głowy. Wszystkie zwłoki grzebano na miejscu, a mogiły równano z ziemią i maskowano. Po wojnie dokonano ekshumacji zwłok. Przy największej mogile po wyzwoleniu postawiono dębowy krzyż.

Cmentarz powstał w latach 1963-1965. Pomnik przy drodze Olsztyn-Kusięta w 1968 r. Płaskorzeźby przedstawiające scenę pożegnania ludzi idących na śmierć autorstwa Władysława Łydżby, ustawiono w latach 80-tych.

W 2008 r. na olsztyńskim „Miejscu Straceń” umieszczono Drogę Krzyżową, którą stanowi czternaście oryginalnych, lipowych płaskorzeźb wykonanych przez artystów Danutę i Jana Wewiór. Stacje drogi krzyżowej znajdują się na sosnach otaczających cmentarz w celu upamiętnienia śmierci setek niewinnych ludzi i nadania temu miejscu niepowtarzalnej symboliki.

Egzekucja

Rok 1940.
Okupacja. Więzienie. Zapadł wyrok śmierci.
Komando egzekucyjne ma stracić piętnastu.
Termin ustalony – wieczór 28 czerwca.
Miejsce – piaszczysta dolina w Olsztynie. „Szubienica”.
Każdego skazańca chwytano za ręce,
wykręcano je do tyłu i krępowano sznurami.
Porządek musi być! Utworzyć dwuszereg!
A w duszy każdego żal, a serce łomoce w piersi,
a myśli lecą gdzieś w dal, do matek, żon i dzieci.
Pod bramą już stoi ciężarowy, zakryty samochód.
Podstawiono stołek i kolejno wepchnięto więźniów.
Zwróceni do siebie twarzami,
siedząc na ławkach ustawionych w dwu rzędach,
wyruszyli z eskortą w ostatnią drogę.
Eskorta to Gestapo i  Schupo w hełmach i pełnym uzbrojeniu.
Oto ostatni przystanek i ostatnia droga.
Zanim ich wyprowadzono z samochodu zawiązano im oczy,
a potem w grupach po pięć osób
prowadzono ich na śmierć.
I kolejno rozstrzeliwano!
Pod więzieniem znalazła się żona skazańca.
Pojechała na rowerze za transportem.
Słyszała odgłosy strzałów. Dotarła na miejsce stracenia.
Niemców już nie było.
Zebrała żniwo niemieckiej zbrodni: strzępy opasek, którymi zawiązywano
skazańcom oczy
I odpryski kości.
Niech historia zapisze te fakty dla potomności.

Wł. Pałka


 

W kościele olsztyńskim znajduje się niezwykły obraz, na którym, jak głosi legenda, Anioł odbił własne oblicze słynące z nieziemskiej urody.dalej